دکتر ابوالفضل صالح در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به سابقه گشت‌های ‏تحقیقاتی در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، گفت: با آغاز شدن گشت‌های ‏تحقیقاتی با همکاری برخی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه یک برنامه پایشی ‏برای وضعیت آب‌های خلیج فارس و دریای عمان تدوین کردیم. این برنامه بر ‏اساس موجود بودن تجهیزات آزمایشگاهی، شناور تحقیقاتی‎ ‎و نیروی انسانی ‏متخصص بوده است و تلاش کردیم همانند کشورهایی که ده‌ها سال و یا بیشتر ‏سابقه داده‌ برداری منظم از محیط دریایی دارند، در این زمینه اقدام کنیم؛ هر چند ‏قدری دیر است، ولی از هر زمانی که آغاز شود، می‌توان از مزایا و منافع داده‌های ‏به دست آمده استفاده کرد.‎ ‎

وی پایش علایم زیستی و غیر زیستی در خلیج فارس و دریای عمان در بلند مدت ‏را از اهداف اصلی این گشت‌های تحقیقاتی دریایی عنوان کرد و یادآور شد: در ‏این راستا تلاش کردیم در این مطالعات شرایط گذشته خلیج فارس را بازسازی ‏کنیم و بتوانیم در آینده با توجه به تغییراتی که ایجاد می‌شود و معنادار است، ‏تصمیم گیری‌های به موقعی را اتخاذ کنیم، ضمن آنکه با این تحقیقات می‌توانیم ‏اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیران در این حوزه را تامین کنیم تا حفاظت عالمانه‌تری ‏از محیط دریا صورت گیرد‎.‎

صالح، تدوین برنامه 5 ساله را مرحله اول این تحقیقات ذکر کرد و گفت: بر این ‏اساس تعدادی نقاط را در خلیج فارس و دریای عمان تعیین کردیم و قرار شد در ‏یک بازه 5 ساله از فرآیندهای کوتاه مدت و بلندمدت اطلاعات کسب کنیم. در این ‏مرحله حدود 30 محقق از پژوهشگاه و پژوهشگرانی از برخی دانشگاه‌ها ‏مشارکت کردند و تاکنون توانسته‌ایم 9 گشت دریایی را از سال 1396 تا پایان ‏سال 1400 اجرایی کنیم‎.‎

رییس پژوهشکده علوم دریایی با تاکید بر اینکه در این 9 گشت دریایی، اهداف ‏مرحله اول که داده‌ برداری‌های فصلی و سالانه است، محقق شد، اظهار کرد: ‏یکی از مواردی که بیشتر گشت‌های تحقیقاتی دریایی دچار آن هستند، نیازمند ‏اختصاص زمانی برای پردازش و تحلیل داده‌های گشت‌های تحقیقاتی است. ‏برخی از داده‌ها به دلیل آنکه در همان لحظه در آب توسط دستگاه ثبت می‌شود، ‏به سرعت به نتیجه می‌رسد؛ ولی در مورد برخی دیگر نیاز به فرآیندهای ‏آزمایشگاهی و عملیات پسا گشتی بیشتری است که گاها رسیدن به نتیجه ‏نهایی به چند سال زمان نیاز دارد. ‎

وی نمونه آن را گشت‌های "راپمی" (سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط ‌زیست ‏دریایی) در سال 2006 دانست که گزارش‌های آن در سال 2015 و 2016 منتشر ‏شد و یادآور شد: ما در طی این چند سال، داده‌های زیادی از طریق نمونه ‏برداری‌ها از اجزای مختلف چون "ستون آب"، "شناور زی‌های گیاهی و جانوری ‏که در ستون آب معلق هستند"، "بسترزی‌های گیاهی و جانوری" و ‏‏"اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های حساس" جمع آوری کرده‌ایم‎.‎

صالح خاطر نشان کرد: با مطالعاتی که در حوزه شیمیایی آب‌ها انجام شد، در ‏حال حاضر ما اطلاعات خوبی درباره پایه شیمی و فیزیکی آب در آب‌های ایرانی ‏خلیج فارس و دریای عمان (نیمه شمالی خلیج فارس و دریای عمان) به دست ‏آوردیم و اقلیم درون آب را می‌شناسیم و می‌دانیم در هر منطقه آب با چه میزان ‏شوری و با چه کیفتی وجود دارد و بار مواد مغذی مناطق به چه صورت است. ‏همچنین اطلاعات دقیقی از مناطقی که در برهه‌ای از سال دچار خفگی یا ‏کمبود اکسیژن می‌شوند و یا مناطقی که در طول سال اسیدی شدن زیادی را ‏تجربه می‌کنند، با این نمونه ‌برداری‌ها به دست آوردیم‎.‎

صالح از برنامه ریزی این پژوهشگاه برای اجرای گشت تحقیقاتی جدید در پاییز ‏سال جاری خبر داد و گفت: این گشت تحقیقاتی با رویکردهای جدید و سازنده‌تر ‏و با مشارکت بیشتر دانشگاه‌ها صورت خواهد گرفت؛ چرا که برای کاوشگر خلیج ‏فارس که هزینه‌های نگهداری، سوخت و نیروی انسانی زیادی را می‌طلبد، ‏مطلوب‌تر است که خروجی‌ها و داده‌های آن افزایش یابد و با سیاست‌هایی که ‏پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در پیش دارد، به سرعت به این هدف نائل خواهیم شد‎.‎

محدودیت‌های زیر ساخت برای بزرگترین ناوگان تحقیقاتی آبی کشور

رییس پژوهشکده علوم دریایی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، ‏به وضعیت تجهیزات آزمایشگاهی در حوزه دریایی اشاره کرد و با بیان اینکه در 10 ‏تا 15 سال اخیر این پژوهشگاه از نظر تامین تجهیزات اقیانوس شناسی میدانی و ‏آزمایشگاهی در رکود بوده است، اظهار کرد: در این مدت اتفاق بزرگی برای ‏تامین تجهیزات و زیر ساخت‌های تحقیقاتی در این پژوهشگاه رخ نداده، در حالی ‏که یکی از مؤلفه‌های غیر قابل انکار اجرای تحقیقات دریایی، در دسترس بودن ‏تجهیزات بروز عملیات میدانی و آزمایشگاهی است. زمانی که پژوهشگاه ‏تاسیس شد، حجم زیادی از دستگاه‌های پیشرفته در حوزه‌های آزمایشگاهی و ‏میدانی خریداری شد که جای تقدیر و تشکر از مسوولان در آن زمان دارد، ولی در ‏‏15 سال اخیر جز موارد محدود، به تجهیزات آزمایشگاهی ما اضافه نشده است و ‏تجهیزاتی که در اختیار داشتیم، مستهلک و فرسوده شده است‎.‎

وی با بیان اینکه با چنین وضعیتی، پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی همچنان از نظر ‏تجهیزات آزمایشگاهی در سطح قابل قبولی قرار دارد، ادامه داد: به عنوان مثال ما ‏به تجهیز ناوگان تحقیقاتی دریایی در حوزه‌های آنالیز شیمیایی عناصر فلزی و ‏غیر فلزی در نمونه‌های دریایی نیاز داریم و یا بر روی کشتی نیازمند داشتن ‏ربات‌های زیر دریایی و زیر دریایی‌های هدایت پذیر از دور برای شناخت بیشتر ‏زیستگاه‌های حساس در بستر خلیج فارس هستیم‎.‎

صالح به تجهیزات در اختیار این پژوهشگاه اشاره کرد و افزود: دستگاه ‏مغزه گیر جعبه‌ای از جمله تجهیزات ما است که از مساحتی از بستر دریا ‏برداشت می‌کند. با این توصیف می‌توان گفت در حال حاضر برداشت‌های ما از ‏بستر دریا در بخش‌های عمیق که عملا انجام عملیات غواصی امکان پذیر نیست، ‏به شدت محدود بوده و زیستگاه‌های حساس خلیج فارس در بخش‌های عمیق ‏را به خوبی نمی‌توانیم شناسایی کنیم، ولی اگر ابزار قابل کنترلی مانند ربات ‌های زیر دریایی در اختیار داشته باشیم می‌تواند به ما در انجام تحقیقات، تصویر برداری در اعماق و نمونه‌برداری‌های هوشمندانه کمک کند‎.

وی به یکی از تجربیات اکتشافی تیم تحقیقاتی گشت‌های دریایی اشاره کرد و ‏ادامه داد: یکی از مناطقی که در گشت‌های تحقیقاتی شناسایی کردیم، ‏ایستگاه مرجان‌های منزوی کوچک در حوالی مرز آبی بین ایران و امارات بوده ‏است. وسعت پراکندگی این مرجان‌ها چند کیلومتر است و بسیاری از آنها از بین ‏رفته‌اند و ما اسکلت آنها را پیدا کردیم و ما در حال انجام مطالعات بر روی آنها ‏هستیم و گزارش آنها تا چند ماه آینده منتشر خواهد شد. برای چنین ایستگاهی ‏که در عمق 80 تا 90 متری عمق خلیج فارس قرار دارد، بهترین ابزارها برای ‏مشاهده آنها ربات‌های زیر دریایی است‎.‎

وی ساید اسکن سونار‎ (Side-scan Sonar) ‎برای نقشه برداری از زیستگاه‌های ‏حساس نزدیک ساحل و دستگاه‌های آنالیز آزمایشگاهی را از دیگر تجهیزات مورد ‏نیاز تحقیقات دریایی نام برد و افزود: ما هر چه به تجهیزات دریایی دسترسی ‏داشته باشیم، صحت و دقت اطلاعاتی که از این تحقیقات به دست می‌آید، ‏بیشتر خواهد بود‎.‎

صالح با بیان اینکه برخی از این دستگاه‌ها در کشور قابل تولید و ساخت است، ‏گفت: ما می‌توانیم قطعات بسیاری از دستگاه‌ها را به کشور وارد کنیم و بسازیم، ولی ‏برخی از دستگاه‌ها دارای فناوری‌های بالایی است که باید وارد شوند. ولی در ‏حال حاضر مطالعات خود را بر اساس تجهیزات و نیروی انسانی موجود اجرایی ‏می کنیم. بخشی از نیازهای آزمایشگاهی ما در داخل پژوهشگاه تامین می‌شود و بخشی دیگر ‏را نیز از طریق خدمات بخش‌های خصوصی و یا دولتی مانند آزمایشگاه‌های ‏دانشگاهی تامین می‌کنیم که البته بابت آنها یا هزینه پرداخت می‌شود و یا ‏تفاهم نامه همکاری داریم‎.‎

وی تاکید کرد: اگر همکاری ما با دانشگاه‌ها نظام‌مند شود، بازوهای پژوهشی ‏ما گسترش می‌یابد و به نیروی انسانی و امکانات و آزمایشگاه‌های دانشگاه‌ها ‏دسترسی خواهیم داشت‎.‎

تجربه تلخ آب‌ها با اسیدی شدن

این محقق حوزه اقیانوس شناسی، با بیان اینکه اسیدی شدن اقیانوس‌ها و ‏دریاها، آسیب منفی و مخربی را برای محیط دریایی دارد، گفت، اسیدی شدن ‏بعد از انقلاب صنعتی و در بلند مدت رخ می‌دهد؛ ولی به صورت فصلی، این پدیده ‏به صورت نوساناتی در محیط‌های دریایی وجود دارد و در خلیج فارس این نوسانات ‏به شدت زیاد است، در حدی که تا انتهای قرن انتظار داریمPH ‎اقیانوس‌ها به کمتر ‏از 7.7 برسد، ولی در برخی از مناطق عمقی خلیج فارس، در زمان‌هایی از سال ‏به این میزان‎ PH ‎می‌رسد و مطالعه آن می‌تواند اطلاعات خوبی از آینده ‏اکوسیستم‌های دریایی ارائه دهد‎.‎

صالح، برآورد میزان اکسیژن در مناطق مختلف دریایی را از دیگر زمینه‌های ‏تحقیقاتی در این گشت‌های دریایی نام برد و خاطر نشان کرد: در زمینه ‏آلودگی‌های دریایی با سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه همکاری داریم، ‏به گونه‌ای در گشت‌هایی که در سال گذشته اجرایی کردیم، جزو بزرگترین ‏گشت‌های تحقیقاتی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی به شمار می‌رود و با ‏ریاست جدید این پژوهشگاه، سطح همکاری‌های تحقیقاتی خود را افزایش ‏خواهیم داد‎.‎

وی با اشاره به توسعه همکاری‌های این پژوهشگاه با سازمان حفاظ محیط ‏زیست، ادامه داد: در جلساتی‌ که با مسوولان این سازمان داشتیم مقرر شد ‏داده‌هایی که به آنها تحویل داده می‌شود، منطبق با نیاز این سازمان باشد و با ‏ارائه تحلیل‌های ما، این سازمان بتوانند نقاط حساس و نقاط در معرض خطر ‏خلیج فارس و دریای عمان را شناسایی کنند تا بتوانند در صورت لزوم محدودیت ‏هایی را ایجاد کنند‎.‎

صالح به پیامدهای کم اکسیژنی در خلیج فارس اشاره کرد و افزود: زمانی که ‏شرایط کم اکسیژنی در خلیج فارس رخ می‌دهد، بر اساس داده‌هایی که ما به ‏دست آوردیم، وسعت آن قابل توجه است؛ به گونه‌ای که 50 هزار کیلومتر مربع در ‏بستر خلیج فارس در اواخر تابستان تا اوایل زمستان دچار کم اکسیژنی می‌شود ‏و در چنین شرایطی، گونه‌هایی که در بستر هستند، ممکن است به شدت ‏آسیب پذیر باشند و ماهیان از آن منطقه به حواشی منطقه کم اکسیژن و یا لایه‌های بالایی آب پناه ببرند و معمولا صیادان به این مناطق هجوم می‌آورند و اقدام ‏به صید گونه‌هایی می‌کنند که به دلیل کم اکسیژنی به مناطق دیگر پناه آورده‌اند. ‏شاید صیادان هیچ اطلاعاتی از آنچه که در بستر دریا رخ داده، نداشته باشند؛ ولی ‏اگر این علم را داشته باشیم که شرایط آب‌های جنوب به چه صورت است، ‏می‌توان با ممنوعیت صید در زمان‌ها و مکان‌های مشخص، فشار صیادی را بر ‏روی این مناطق کاهش دهیم‎.‎

رییس پژوهشکده علوم دریایی کم اکسیژنی آب‌ها را پدیده‌ای با منشا کاملا ‏انسانی توصیف کرد و  گفت: پدیده کم اکسیژنی به صورت طبیعی در آب‌ها حاکم ‏بوده است، ولی از دهه 1960 تاکنون حدود 4.5 میلیون کیلومتر مربع به وسعت ‏مناطق کم اکسیژن اقیانوس‌ها اضافه شده است و این وسعتی که به مناطق ‏کم اکسیژن آب‌ها اضافه شده، دارای منشا انسانی است‎.‎

صالح "تولید گازهای گلخانه‌ای" که موجب گرمایش زمین شده است را یکی از ‏دلایل کاهش اکسیژن در آب‌ها دانست و ادامه داد: افزایش گرمایش محیط‌های ‏دریایی به دو شیوه "کاهش چگالی آب‌های سطحی و عدم اختلاط عمودی آب" و ‏‏"کاهش انحلال پذیری اکسیژن در آب" باعث کاهش اکسیژن شده است. زمانی ‏که آب با افزایش دما مواجه می‌شود، سطح اکسیژن آن کاهش می‌یابد‎.‎

این محقق "ورود مواد مغذی" را از دیگر عوامل کاهش اکسیژن در محیط‌های آبی ‏معرفی کرد و توضیح داد: فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی زمانی که ‏وارد محیط آبی می‌شوند، محیط را بارور می‌کنند و محیط آبی مملو از جلبک‌ها و ‏ریز جلبک‌ها می‌شود و زمانی که می‌میرند، به بستر می‌روند و بعد شروع به ‏تجزیه و مصرف اکسیژن می‌کنند. شاید یکی از دلایل اصلی بیشتر مرگ و میر ‏ماهیان که در سواحل جنوبی کشور رخ می‌دهد را بتوان به وقوع پدیده کم ‏اکسیژنی یا انتقال آب‌های کم اکسیژن به سطح ارتباط داد که البته نیازمند ‏انجام مطالعات هدفمند و دقیق‌تری است.‏

اثرات ریزگردها بر محیط‌های آبی

صالح به اثرات ریزگردها در محیط‌های آبی اشاره کرد و با بیان اینکه منطقه ما ‏مستعد بروز ریزگردها بوده و هست و این پدیده در حال تشدید شدن است، گفت: ‏وقتی ریزگردها وارد محیط‌های دریایی می‌شوند، کدورت آب را افزایش می‌دهند. ‏کدورت آب به ویژه برای اکوسیستم‌های مرجانی که در خلیج فارس به وفور داریم ‏و بسیار ارزشمند و در معرض خطر هستند، خطرناک است‎.‎

وی با بیان اینکه پدیده ریزگردها بعد از گرمایش آب‌ها می‌تواند موجب به خطر ‏افتادن اکوسیستم مرجانی شود، گفت: ریزگردها با افزایش کدورت آب، مانع ‏رسیدن نور خورشید به مرجان‌ها خواهد شد، به صورتی که در مناطقی که به ‏دلیل سیلاب‌ها یا شرایط بستر و جریان‌های دریایی، کدورت آب بالا است، عاری ‏از مرجان است؛ نمونه آن سواحل بوشهر به سمت رودخانه اروند است که اثری از ‏حضور مرجان‌ها نیست، در حالی که اگر به سمت استان هرمزگان حرکت کنیم، ‏در جاهایی که سنگی است و آب زلال و شفاف است، کلونی‌هایی از مرجان‌ها ‏دیده می‌شود‎.‎

صالح ادامه داد: از سوی دیگر ریزگردها می‌توانند با خود مواد مغذی را حمل کنند و ‏موجب شکوفایی پلانکتونی و کاهش اکسیژن شوند‎.‎

وی خاطر نشان کرد: از سوی دیگر اگر منشا ریزگردها سرزمین‌های آلوده و ‏جنگی باشد که از عناصر آلاینده پوشیده شده است، می‌تواند منشا ورود ‏آلودگی‌ها به محیط‌های دریایی و خشکی شود‎.‎

صالح با تاکید بر اینکه ریزگردها به عنوان یک تهدید محسوب می‌شوند، اظهار کرد: ‏برای شناسایی میزان دقیق این تهدید نیاز است تا مطالعات بیشتری صورت گیرد ‏و مشخص شود که بر اساس مدل‌سازی‌ها، در بدترین سناریوی ممکن در سال ‏چه حجمی از ریزگردها وارد محیط‌های دریایی می‌شود. علاوه بر آن نیاز است ‏که اثرات ریزگردها در سطوح مختلف آب و زمان خارج شدن ریزگردها از خلیج ‏فارس مدل‌سازی شود. تاکنون در زمینه وسعت و شدت اثرات ریزگردها بر محیط ‏زیست خلیج فارس مطالعات جامعی صورت نگرفته و خلایی در این زمینه وجود ‏دارد و به فعالیت تیم‌های تحقیقاتی متشکل از متخصصان در حوزه‌های ‏مختلف علوم جوی، مدلسازی و علوم دریایی نیاز داریم‎.‎

انتهای پیام